Tanuki-Czytelnia

Aspekt kulturowy: sfera wierzeń, języka, gestów, uwarunkowania kulturowe np. Amerykanin ma inne obyczaje od europejczyka. Kulturowy aspekt trzeba rozpoznać.

- Teoria i filozofia komunikacji społecznej, prof. Bolesław Andrzejewski ¹, ²

Kultura to konfiguracja wyuczonych zachowań i ich rezultatów, których elementy składowe są podzielane i przekazywane przez członków danego społeczeństwa.

- Ralph Linton, antropolog³, ⁴

I. Wstęp

NHK ni Youkoso (pl. "Witaj w NHK!") to biograficzna powieść opowiadająca o dotykającym autora problemie hikikomori (w wolnym tłumaczeniu: oddzielenie się, istota odosobniona). Pomysł był na tyle oryginalny i frapujący, że na podstawie książki powstały bardzo popularne adaptacje w postaci mangi i anime.

Cytując Wikipedię, hikikomori to choroba cywilizacyjna o podłożu psychiczno-emocjonalnym, rodzaj depresji, syndrom skrajnego wycofania społecznego, który obecny jest w życiu milionów młodych Japończyków. Według Japońskiego Ministerstwa Zdrowia na ten status zasługuje każda osoba odmawiająca wyjścia z domu przez okres dłuższy niż sześć miesięcy. Bardzo często jest to młoda osoba zafascynowana mangą, anime, grami wideo lub innym hobby, które pomaga w ucieczce przed "prawdziwym" życiem, czyli pracą, nauką, obowiązkami czy szukaniem partnera życiowego.

W Japonii edukacja szkolna jest ścieżką wymagającą wiele poświęcenia i samozaparcia, a kult kariery i sukcesu wydaje się wszechobecny. Młodzi ludzie, szczególnie wrażliwi bądź słabi psychicznie, narażeni są na stanie się hikikomori. Ci nieszczęśni wyrzutkowie znajdują się na najniższym szczeblu społecznym, niżej nawet niż NEET ("Not in Employment, Education or Training") lub freeter (furita), osoba wykonująca nisko płatne prace, zamiast studiować i w ten sposób piąć się po szczeblach kariery. Zarówno hikikomori, NEET, jak i freeter, często żyją z rodzicami lub pozostają na ich utrzymaniu, mają problemy z założeniem rodziny i rozpoczęciem lepszej ścieżki kariery zawodowej.

NHK ni Youkoso! to powieść napisana w tonie żartobliwym, choć miejscami tragikomicznym. Autor nie pomija osobistych problemów, z jakimi musiał się borykać, opisów stanów depresyjnych, eksperymentów z różnymi dostępnymi w Japonii legalnymi narkotykami oraz wielu irracjonalnych i ośmieszających go w oczach "normalnych" ludzi czynów. Treścią książki są losy dwudziestodwuletniego Tatsuhiro Satou, bezrobotnego hikikomori mieszkającego w mieszkaniu o wielkości sześciu mat (ilość mat tatami jest przyjętą miarą wielkości pomieszczeń). Bohater przez przypadek poznaje młodszą od siebie, delikatną i dość oryginalną dziewczynę - Misaki, która postanawia wyleczyć bohatera z jego antysocjalnych problemów. Satou prawie do samego końca nie zdaje sobie sprawy, że osobą najbardziej wymagają pomocy jest sama Misaki, mająca niską samoocenę oraz ukryte skłonności samobójcze wywołane przemocą ze strony jej ojczyma.

W rzeczywistości skrót NHK oznacza ni mniej ni więcej, tylko "Nippon Housou Kyoukai", co można luźno przetłumaczyć jako Japoński Stowarzyszenie Mediów, obejmujące japońską telewizję i radio. NHK oprócz emisji programów często zajmuje się również ich produkcją. Na przykład to na zlecenie NHK właśnie studio Gainax (między innymi Neon Genesis Evangelion) stworzyło anime Fushigi Umi no Nadia, będące luźną adaptacją powieści Juliusza Verne’a 20 000 mil podmorskiej żeglugi.

Główny bohater powieści, który jako źródło swoich problemów upatruje konspirację potężnej organizacji, często wspomina tajemnicze NHK jako swojego wielkiego wroga, z którym musi się zmagać, aby powrócić na łono społeczeństwa. Wini NHK między innymi za stworzenie Nadii, anime, które bez wątpienia zafascynowało fanów barwnym i ciekawszym niż szara rzeczywistość światem, co w rezultacie przyczyniło się do powstania hikikomori. Satou często umyślnie przekręca nazwę Nippon Housou Kyoukai. NHK to według niego kolejno "Nippon Hikikomori Kyoukai" (Japońskie Stowarzyszenie Hikikomori), "Nihon Hiyowa Kyokokai"(Japońskie Stowarzyszenie Osób o Słabej Woli) oraz "Nihon Hikan Kyokai" (Japońskie Stowarzyszenie Pesymistów). Ostateczną mutacją nazwy jest "Nihon Hitojichi Kokankai" (Japońskie Stowarzyszenie Zakładników). Jest to wymysł Misaki, samozwańczej pani prezes nowego NHK, zobowiązującego członków organizacji (jedyny członek to Satou) do wzajemnego troszczenia się o siebie.

II. Otaku, lolicon, eroge

Aby zaimponować Misaki, Satou postanawia zostać "twórcą" i wraz ze swoim znajomym z podstawówki Yamazakim, określającym się wielkim otaku anime i loliconem, tworzą eroge, grę erotyczną, bardzo popularny w Japonii typ rozrywki elektronicznej. Stopień treści erotycznych do treści romantycznych w tego rodzaju grach jest bardzo różny i często zależny od platformy, na którą gra powstaje. Na przykład gry na popularną konsolę Nintendo DS, jako że często skierowane do młodszych graczy, koncentrują się głównie na dialogach między postaciami, a erotyzm jest tam bardzo subtelny. Przykładem takiej gry jest Love Plus. O jej popularności świadczy fakt, że radykalny otaku ukrywający się pod pseudonimem SAL9000 postanowił w 2009 roku wziąć ślub ze swoją wirtualną partnerką - jedną z bohaterek Love Plus.

W nowoczesnym japońskim slangu termin otaku zwykle dotyczy ludzi obsesyjnie zainteresowanych jakimś hobby, na przykład mangą, anime lub grami wideo. Słowo mające niegdyś znaczenie pozytywne, obecnie znaczy tyle, co fan, hobbysta, maniak. Można być parsokon otaku (fan komputerów), gunji otaku (fan militariów), idol otaku (fan śpiewających idolek), a nawet tetsudo otaku (fan kolei i pociągów).

Loliconem (rorikon) określa się osobę zafascynowaną mangami, anime i grami wideo, których bohaterkami są młode dziewczęta. Treść powyższych zawiera często podteksty erotyczne lub nawet niebezpiecznie ociera się o pedofilię. Popularność zjawiska lolicon w Japonii bierze się między innymi z popularności symbolu erotycznego, jakim jest uczennica w szkolnym mundurku, popularności erotycznej mangi oraz specyfice japońskiej kultury i popkultury przyzwalającej na takie treści. W tyglu mang, anime i figurek zlewa się to, co kawaii (słodkie i dziewczęce) i ecchi (nieco nieprzyzwoite) z hentai (perwersyjne). Ważną różnicą kulturową między Japonią a Europą jest fakt, że pornografia dziecięca została zabroniona w Japonii dopiero w 1999 roku. Warto również wspomnieć, że japońska kultura pornograficzna jest ogólnie bardziej akceptowana przez społeczeństwo, jest również częścią popularnych mediów - telewizji. Publikacja większości treści z nurtu lolicon wywołałaby w poza granicami Japonii skandal. Znany jest przypadek mangi i anime Kodomo no Jikan, opowiadających o uczennicach szkoły podstawowej próbujących uwieść swojego nauczyciela. Próba wydania tej mangi na rynku amerykańskim zakończyła się ostrą krytyką wydawnictwa, które ostatecznie wycofało się z publikacji tego tytułu. Kodomo no Jikan nie jest oryginalnie mangą erotyczną, to właściwie "szkolna komedia", w której jednak wiele żartów ma podtekst seksualny. To, co w Japonii uznawane jest za mieszczące się w granicach normy, w Europie i Ameryce jest niedopuszczalne.

Widzimy więc Yamazakiego, jednego z bohaterów NHK ni Youkoso!, jako posiadacza całej sterty rozmaitych wydawanych na rynek japoński gier eroge, o dość perwersyjnych treściach, których istnienie zadziwia stosunkowo niewinnego Satou. Przy dźwiękach piosenek z anime Fancy Lala czy Ojamajo Doremi (anime o tzw. magical girls - w stylu znanej w Polsce Czarodziejki z Księżyca) bohaterowie omawiają różne problemy, z jakimi boryka się młody Japończyk. Yamazaki, który doznał różnych zawodów miłosnych i upokorzeń, uważa kobiety za "coś zbliżonego do zwierząt, bez uczuć". Jego zainteresowanie eroge i loliconem, typowe dla wielu Japończyków, pozwala mu na bezpieczne, choć sztuczne obcowanie z płcią przeciwną. Yamazaki tłumaczy Satou:

„Gry eroge to niesamowity wymysł, dzięki temu nie musimy szukać aprobaty prawdziwych kobiet. (...) Jesteśmy zrelaksowani w obecności młodej dziewczyny”.⁵ Yamazaki kontynuuje swój wywód, mówiąc o popularności w eroge bohaterek młodych, niewinnych i uległych. „Jako że to postacie 2D, nie mają one możliwości zadania nam emocjonalnego bólu. Musi być to osoba słaba w aspekcie socjalnym i fizycznym - właśnie mała dziewczynka. Dzięki temu my, gracze, jesteśmy chronieni przed zranieniem i możemy uciec od uczucia odrzucenia. Takie jest znaczenie słowa moé: idealna, młoda i niewinna kobiecość, rozumiesz?”⁶

Yamazaki podziwia również rockandrollowca Jerry’ego Lee Lewisa, który, jak podaje biografia, ożenił się z dwunastolatką. Yamazaki nie jest wbrew pozorom zboczeńcem czy pedofilem. Jest zagubionym w świecie medialnego chaosu i, popkultury wątłym młodym człowiekiem, szukającym wartości, z którymi mógłby się identyfikować jako osoba niepopularna, niebiorąca udziału w wyścigu szczurów.

Satou po wysłuchaniu przemowy Yamazakiego ma moralne i społeczne opory przed tworzeniem lolicon eroge. Wspomina, że uwielbienie i przyzwolenie na miłość do młodych dziewcząt mogły być udziałem Hikaru Genjiego, bohatera klasycznej japońskiej powieści Genji Monogatari (Opowieść o Księciu Promienistym). Bohater powieści między innymi uwodzi dwunastoletnią Fujitsobo i czyni z niej swoją konkubinę. Satou stwierdza, że w obecnych czasach tematyka proponowana przez Yamazakiego naraża go na zostanie napiętnowanym przez społeczeństwo zboczeńcem.

Popularnymi motywami eroge, mang i anime jest przedstawianie głównej bohaterki lub miłości głównego bohatera jako znajomej z dzieciństwa, androidki lub pokojówki w czarnym stroju i fartuszku - maido. Motywy te są również symbolami seksualnymi w Japonii. Dawna towarzyszka zabaw jest już związana z głównych bohaterem, więc nietrudno o romans. Kobieta-android jest całkowicie posłuszna właścicielowi, a ze służącą łatwo o związek pan - niewolnica. W Japonii istnieją nawet kafejki, gdzie potrawy i desery podają kelnerki w odpowiednich strojach pokojówek.

Satou, którego rolą w tworzeniu eroge miało być napisanie scenariusza, powziął decyzję o uczynieniu z obiektu westchnień bohatera gry prawdziwej superbohaterki, stanowiącej amalgamat tych fantazji. Miała ona być znajomą z dzieciństwa, która okazuję się androidem będącym jednocześnie służącą. Z tak "przełomowym" pomysłem natchniony boheter zasiada do pracy. Jako że Japończycy często są wstydliwi i mają problem z uzewnętrznianiem uczuć, bohater sięga po inspirację w postaci publikacji wydawnictwa France Shoin, jednego z wielu wydawców treści erotycznych w Japonii.

III. Sekty

Misaki, będąca pod opieką ciotki, jest niejako przymuszona do uczestniczenia w życiu sekty religijnej, do której ciotka należy. Razem z opiekunką musi między innymi odwiedzać domy, rozdawać religijne broszury i werbować nowych członków. Misaki poznaje Satou podczas takich właśnie odwiedzin.

W Japonii funkcjonuje wiele sekt, których członkowie wyznają popularne w Japonii religie: szinto, buddyzm (bukkyo), konfucjanizm (jukyo-shugi), taoizm, chrześcijaństwo (kirisutokyo), judaizm, islam, hinduizm, religie ludowe (minkan shukyo) oraz nowe religie (shin shukyo). Często w oczach nowo przybyłych członkowie sekty wydają się serdeczni i pełni miłości bliźniego. Z rozmowy, jaką Satou odbywa ze swoim równolatkiem, członkiem sekty, do której należy rodzina Misaki, wynika jednak, że wewnątrz wciąż trwa walka o wysokie pozycje w hierarchii.

IV. Dramy, kino, książki, samobójstwa

Yamazaki idealizuje scenariusze japońskich dram, swego rodzaju telenowel, często opowiadających o losach młodych i pięknych japończyków. Bohaterowie takich seriali to często ludzie sukcesu, ale i idealiści niecofający się przed honorową walką na pięści w imię ideałów lub miłości. Takie walki często mają miejsce w lokacjach dodających zmaganiom dramatyzmu, na przykład przytoczonym przez Yamazakiego parku, "gdzie wszystko jest mokre od deszczu". Zagubiony otaku stwierdza:

„W głębi serca pragnę takich doświadczeń, ponieważ w telewizyjnych programach jest prawda. Jest w nich zawiązanie akcji, rozwój, zwrot i zakończenie. Eksplozja emocji i konkluzja. Nasze życia są w porównaniu do życia bohaterów filmu puste, pełne obawy, trudne w interpretacji ich sensu...”. ⁷

Misaki i Satou na randce mającej sprawdzić, jak posuwa się leczenie sprawności socjalnej głównego bohatera, idą do kina. Seans jest typowym amerykańskim kinem akcji, pełnym wybuchów i spektakularnych efektów specjalnych. Po filmie Misaki rozważa zakup informacyjnej broszury na temat filmu. W japońskich kinach po seansie zakupić można krótkie książeczki, zawierające dodatkowe wiadomości dotyczące danego filmu. Satou natomiast marzy, aby być jak główny bohater. Walczyć o sprawę, nadać życiu sens i umrzeć w imię ideałów. Jest to pewnego rodzaju eskapizm z jego strony. Jako żołnierz o wytyczonych celach i wartościach, nie musiałby się martwić o adaptację w zwykłym, szarym świecie. Jego życie nabrałoby sensu, a on dokonywałby czynów, które przyniosłyby mu honor i uczyniłyby z niego samego, niejako automatycznie, wartościową jednostkę.

Satou porównuje dziwną zależność między sobą a Misaki do sytuacji z amerykańskiego filmu Buffalo '66 (Oko w oko z życiem), w którym Vincent Gallo, były więzień, w stanie depresji porywa piękna uczennicę Laylę (Christina Ricchi), aby przedstawić ją rodzicom jako swoją narzeczoną, a siebie samego pokazać w dobrym świetle.

W końcu nadchodzi moment, w którym Misaki stwierdza, że Satou został wyleczony z bycia hikikomori. Jednocześnie dziewczyna, której radością życia były spotkania z jedyną osobą, z którą czuła się pewnie, traci grunt pod nogami. Postanawia popełnić samobójstwo, skacząc z klifu obok domu, w którym się wychowała. Zostawia jednak bohaterowi wskazówkę, dając mu szansę na uratowanie jej.

Misaki w dramatycznej scenie, w której Satou odwodzi ją od samobójstwa, grozi bohaterowi krótkim nożykiem, stwierdzając, że sztuki walki tym narzędziem nauczyła się podczas lektury książki Sztuka morderstwa, z fragmentu o sycylijskiej mafii (możliwe, że chodzi tu o The Simple Art of Murder Raymonda Chandlera). W tej samej scenie NHK ni Youkoso! padają następujące słowa:

„- Lubię cię! Kocham cię! Proszę, nie umieraj!

- Jesteś zabawny, Satou, ale to na nic. Umrę!” ⁸mówi Misaki, a Satou porównuje ich dialog do mangi shoujo. Jest to gatunek komiksu przeznaczony dla młodych dziewcząt, którego częstymi motywami są miłość i romans.

„Jeśli mogłabym uwierzyć w Boga, mogłabym być szczęśliwa. Problem polega na tym, że mam słabą wyobraźnię, więc nie mogę uwierzyć z łatwością. Czy nie mógłby pokazać mi jakiegoś niesamowitego cudu, jak w Biblii?” - argumentuje Misaki, próbując udowodnić, że nigdy nie zazna szczęścia. „Tak czy inaczej umrę, spróbuj mnie powstrzymać, jeśli chcesz, ale jest to nie możliwe” ⁹ mówi dziewczyna, a Satou stwierdza, że pomimo tego, jak społeczeństwo, a nawet rząd traktuje problem samobójstwa w Japonii, Misaki bez cienia wstydu życzy sobie śmierci. Warto wspomnieć, że Japonia boryka się z zakorzenionym od wieków problemem samobójstwa. Mówi się nawet o samobójstwie jako o towarze eksportowym Japonii. Honorowa tradycja, zapoczątkowana przez seppuku, jest nadal żywa między innymi z powodu rosnącego w Japonii bezrobocia oraz presji społecznej, powodujących wzrost liczby samobójstw wśród młodych i starszych Japończyków.

V. Podsumowanie

Po lekturze NHK ni Youkoso! i przeanalizowaniu jej aspektów kulturowych można wywnioskować, że bohaterowie powieści marzą o ucieczce od trudów codziennego życia w historie zawarte w filmach, książkach czy grach. Zaspokojenia kontaktów międzyludzkich i erotycznych szukają często w elektronicznych symulacjach i publikacjach. W Japonii, gdzie fikcja podawana w filmach, mangach i grach wideo jest wszechobecna, a presja społeczna wymagająca udziału w wyścigu szczurów większa niż w Europie, częste są przypadki eskapizmu w barwne fikcyjne światy lub nawet samobójstwo. Niestety ucieczka taka rzadko przynosi długofalowe pozytywne skutki. Na koniec należy wspomnieć, że problem takiej ucieczki rozmaitych "otaku" na całym świecie nie jest marginalny. Rozwój elektronicznej rozrywki daje nam coraz to nowe możliwości, aby zapomnieć się w wirtualnym świecie.

Naszym bohaterom na szczęście udaje się pogodzić ze swoim losem. Satou dodaje otuchy Misaki, mówiąc: „Życie jest bolesne i trudne. Wiele rzeczy może cię przerosnąć. To raczej trudne”. Mało optymistyczna może wydawać się ta myśl na pierwszy rzut oka, jednak należy pamiętać, że gotowość znoszenia trudów pomoże nam się z nimi uporać. Innymi słowy, przygotujmy się na najgorsze, a lepiej damy sobie radę w obecnym chaotycznym i szalonym świecie. W posłowiu autor słusznie moim zdaniem stwierdza, że ta książka potrzebna jest młodym Japończykom. Mogą utożsamiać się z bohaterami, odnieść do ich perypetii i lepiej zrozumieć świat i siebie.

Wszelkie fragmenty NHK ni Youkoso! tłumaczone są przeze mnie z anglojęzycznego przekładu wydanego przez Tokyopop.

________________________
¹ prof. Bolesław Andrzejewski: Filozofia UAM Teoria i filozofia komunikacji społecznej 1, 29.10.2006r..
² http://filozofia.wikidot.com/wyklady-komunikacja-i-andrzejewski.
³ Linton Ralph: Kulturowe podstawy osobowości, 1975.
⁴ http://pl.wikipedia.org/wiki/Kultura .
⁵ Takimoto Tatsuhiko: Welcome to the NHK!, TOKYOPOP Inc., USA 2007.
⁶ Takimoto Tatsuhiko: Welcome to the NHK!, TOKYOPOP Inc., USA 2007.
⁷ Takimoto Tatsuhiko: Welcome to the NHK!, TOKYOPOP Inc., USA 2007.
⁸ Takimoto Tatsuhiko: Welcome to the NHK!, TOKYOPOP Inc., USA 2007.
⁹ Takimoto Tatsuhiko: Welcome to the NHK!, TOKYOPOP Inc., USA 2007.